مفاتیح الحیات

توضیحات

علامه آیت‌الله جوادی آملی «دام ظله» با اشراف همه جانبه به منابع وحیانی و با بهره‌وری کامل از کتاب و سنت و همچنین عقل برهانی و نیز با ژرف‌بینی خاص به این ایده تفطن دادن که همان‌طور که بزرگ محدث روزگار ما، جناب حاج شیخ عباس قمی با اثر ماندگار و سودمندش یعنی مفاتیح الجنان، راه بزرگ سلوک و بندگان و ارتباط انسان با خدا را از طریق انجام دادن اعمال عبادی در سه بخش نماز، دعا و زیارات و بهرمندی از ثواب و پاداش آن‌‌‌‌‌‌‌ها هموار کرد، کتابی دیگر لازم است که جلد دوم و مکمل آن محسوب شود و شئون دنیایی به‌ویژه امور اجتماعی بندگان را نیز با همان رویکرد، با آموزه‌‌‌‌‌‌‌های وحیانی مرتبط سازد تا آدمی در زندگی خود از این برنامه‌‌‌‌‌‌‌های الهی بهرمند گردد، و از آثار آن، هم در دنیا و هم در عقبا سود ببرد، از این رو این کتاب، مفاتیح الحیات نام یافت.

پس رسالت این اثر نفیس و ماندگار این است که با تکیه بر منابع وحیانی، اصول و مبانی و نیز مواد و فروعاتی استنباط و استخراج شوند که در جهت معنا بخشی به زندگی انسانی در ابعاد مختلف اخلاقی، فرهنگی و اجتماعی و سیاسی به کار آیند.

بنابراین ‌‌‌‌‌‌می‌توان نقطه مشترک این اثر با کتاب مفاتیح الجنان را در این دانست که انسان با داشتن حسن فاعلی و حسن فعلی اعم از انجام اعمال عبادی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی از ثواب و پاداش الهی بهره‌مند ‌‌‌‌‌‌می‌گردد و در هر دو اثر به این ثواب‌‌‌‌‌‌‌ها، عقاب‌‌‌‌‌‌‌ها، آثار و پیامد رفتارها توجه شده است؛ اما امتیاز این کتاب این است که مباحث آن، ناظر به رفتار، گفتار و حتی نیت‌‌‌‌‌‌‌هایی است که توجه و اهتمام به آن‌ها مناسبات فردی و اجتماعی و زیست‌محیطی او را تنظیم، تصحیح و اصلاح ‌‌‌‌‌‌می‌کنند.

نویسنده در مقدمۀ کتاب، پیام آن را نه فقط گشودن راه زندگی متمدّنانه و متدیّنانۀ بشر، بلکه باز کردن راز مهر شده کیفیت زندگی همه زندگان دانسته است.

وی در مقدمۀ مفاتیح الحیات تصریح کرده که این کتاب بر مبنای مباحث جهان‌شناسی، معرفت‌شناسی، تکالیف الهی انسان و بایدها و نبایدهای زندگی انسان الهی بوده است. ایشان با در نظر گرفتن مرحلۀ چهارم از سیر عرفانی، بیان می‌کند که تمدن هر جامعه در آینۀ تدیّن آن ظهور می‌کند، سپس این ظهور را در ساحت مسائل روزمره اجتماعی و سیاسی در ترازوی تحلیل قرار می‌دهد.

نویسنده، در ادامه با بیان ضرورت حق‌مداری و نگاه عدالت‌مدارانه در پایه‌ریزی و بنیان‌گذاری یک تمدن متدینانه، زندگی الهی را شامل سه بخش جهان‌دانی، جهان‌داری و جهان‌آرائی عنوان نموده و این سه مرحله را مورد تبیین قرار می‌دهد. وی همچنین بنیان‌گذاری و پایه‌ریزی تمدن و جامعه دین‌مدار را متوقف بر سلامت و عدالت سه عنصر قانون‌گذار، هیات حاکم و مردم می‌داند و با اشاره به اصل جهان‌شمولی دین مبین اسلام از حیث کلیت و دوام، اقتضای برآورده شدن انتظار در این سه‌ شأن را بررسی می‌نماید.

متن اصلی این کتاب شامل پنج بخش کلی است:

تعامل انسان با خود

تعامل انسان با هم‌نوعان

تعامل مردم و نظام اسلامی

تعامل انسان با حیوان

تعامل انسان با خلقت زیست‌محیطی

بخش نخست کتاب خود به دوازده فصل به شرح زیر تقسیم می‌شود:

اهمیت تفکر و تدبر

یادگیری و دانش‌اندوزی

کار و تلاش

حفظ تن و حرمت اضرار به نفس

نظافت و بهداشت

خوردن و آشامیدن

لباس و پوشش

زینت و آراستگی

مسکن و امکانات زندگی

مسافرت

خواب و بیداری

تفریحات سالم و ورزش

بخش دوم کتاب شامل شش فصل است:

 

خویشاوندان

هم‌کیشان (مسلمانان)

بیگانگان: اهل کتاب، مشرکان و پیروان فرقه‌های انحرافی

مستضعفان

مهاجمان و دشمنان

شهروندان

فصل شهروندان این بخش، یکی از مهم‌ترین و حجیم‌ترین فصول این کتاب است که در آن دستورالعمل‌ها و احادیث بسیاری درباره چگونگی تعامل با همسایگان و همشهری‌ها درج شده است. در این فصل همچنین نحوه تعامل و برخورد با معلمان، مدرسان، عالمان و دانشمندان، خانواده‌های مصیبت‌دیده در شهر و در نهایت شیوه‌های برخورد با جوانان و سالمندان، همراه با احادیث و روایت‌های مستند و صحیح، شرح و توضیح شده است.

بخش سوم کتاب از چهار بخش تشکیل شده است:

نظام سیاسی: اهمیت تشکیل نظام اسلامی و نیاز به حاکم عادل

نظام اجتماعی

شهرسازی و شهرداری

امور اقتصادی

بخش چهارم شامل سه فصل و بدین ترتیب است:

نگهداری از حیوان

بهره‌گیری از حیوان

حقوق حیوان

در فصل نخست نام حیواناتی چون گوسفند، شتر، اسب، گربه، خروس و نوعی از کبوتر، به عنوان حیواناتی که نگهداری از آن‌ها در احادیث توصیه شده، درج شده است.

 

فصل ششم کتاب نیز، مسائل عمیق و نوین تعامل انسان با محیط زیست از دیدگاه روایات را مورد تدقیق قرار داده و شامل نه بخش است:

محیط زیست

آب و هوا و خاک حاصلخیز

درختکاری و جنگل‌ها

فضای سبز و مراتع

باد و باران

نهرها و دریاها

راه‌ها و جاده‌ها

مواد سوختی

گردشگری و دیدار شگفتی‌های تاریخی و طبیعی

بخش ضمیمۀ کتاب نیز شامل فصولی چون کارها در روزهای ماه قمری، سنت‌ها، اشارات زمان و اشارات سنت‌ها می‌شود. این بخش از کتاب حاوی مباحثی چون آئین نوروز، یلدا و چهارشنبه سوری است. همچنین در این خاتمه، مباحثی در مورد استخاره و تفأل عنوان گردیده است.

سبک مفاتیح الحیات در ارائه مطالب شبیه به سبکی است که شیخ صدوق در ثواب الاعمال و عقاب الاعمال و همچنین مجلسی در حلیة المتقین به کار برده‌اند. با این حال تفاوت‌های بسیاری در رویکرد این آثار به چشم می‌خورد؛ مفاتیح الحیات بر خلاف کتاب‌های ذکر شده که حاصل تلاش‌های یک محدث بوده‌اند، با نگاهی فقهی و مجتهدانه به موشکافی روایات پرداخته و علاوه بر نقل احادیث به بررسی درونمایۀ آن‌ها مبادرت ورزیده است. نگاه زمان‌شناسانه، سازگار و قابل تطبیق با وضعیت کنونی جهان، دیگر شاخصه مهمی است که این کتاب را از دیگر کتب متمایز می‌سازد.